De grondslag van de moderniteit.

Een groep kan overleven waar mensen dat op eigen houtje niet zouden kunnen. Dat is een simpele waarheid die niet alleen voor mensen geldt maar voor alle groepsdieren.

Verbanning uit de groep betekent in de praktijk de doodstraf en in primitieve samenlevingen wordt die als zodanig ook wel toegepast. Omgekeerd bepaalt het vermogen om in de groep te functioneren het succes van het individu.

Niet alle groepen zijn in dat opzicht even dominant. Honingbijen hebben überhaupt geen individueel bestaan. Zij zijn niets anders dan groepsdieren en hetzelfde geldt voor de meeste andere sociale insecten. Wolven leven in periodes van voedselovervloed solitair of in paren. Mensen zitten ergens tussen bijen en wolven in. Kluizenaars zijn mogelijk, maar het zijn grote uitzonderingen en een succesvolle manier van bestaan is het niet.

ἄνθρωπος ζῷον πολιτικόν, zegt Aristoteles: de mens is een wezen dat deel uitmaakt van een polis. Polis is de naam voor een Griekse kleine stad, waar landbouwers en zeevaarders bijeen wonen en waar ze in de tijd die ze overhouden, nadat er gewerkt is om in het levensonderhoud te voorzien, zich gezamenlijk bezig houden met het publieke leven.

Tot dat publieke leven hoorde de politiek, het stadsbestuur, de filosofie, de dramaturgie en de priesters, de atleten, het leger, de vloot, de beeldende kunstenaars, alles wat in de ogen van Aristoteles en de andere Grieken het leven de moeite waard maakte.

Taak van het individu is om uit te blinken, liefst op zo veel mogelijk terreinen, want het publieke leven is in zekere zin aristocratisch, men nam er aan deel voor zijn genoegen en niet tegen betaling; aan professionals had men in de oudheid een hekel.

Het publieke leven heeft een lang bestaan, het individu leeft kort en is vergankelijk. Wil hij een leven hebben na de dood, dan zal dat moeten zijn in de herinnering van zijn medeburgers. De polis bestaat niet alleen uit zijn tijdgenoten, maar ook uit de beroemde mensen uit het verleden en uit de toekomst. Men houdt niet alleen rekening met de belangen van de tegenwoordige burgers, maar ook met de toekomstige en de in het verleden opgebouwde reputatie.

Er bestaat ook een zeker publiek leven tussen de polites onderling, de Helleense wereld. Er zijn Olympische spelen, waar niet alleen atleten maar ook kunstenaars aan deelnemen en waar alles wat voortreffelijk is in de Griekse wereld onderling wedijvert, ter meerdere eer en glorie van de eigen polis, wat veelzijdiger en beschaafder maar verder heel vergelijkbaar met de Europese kampioenschappen voetbal.

Het is die wereld die in de Perzische oorlogen wordt verdedigd tegen de Basileus, het symbool voor die andere cultuur, de Midden Oosten beschaving, waarin een minder gelukkig evenwicht tot stand was gekomen tussen gemeenschap en individu, een soort bijencultuur in de ogen van de Grieken. Geschikt voor barbaren maar niet voor beschaafde mensen.

Achteraf valt misschien niet goed meer te begrijpen hoe hachelijk die Perzische oorlogen waren. De macht van de Perzische koning was die van de Verenigde Staten van tegenwoordig en de Grieken waren vergelijkbaar met bijvoorbeeld de Scandinavische landen, IJsland en de Faroer, nietig naar verhouding. Karel de Stoute tegen de Zwitserse kantons en zijn achterkleinzoon Filips tegen de Hollandse steden. De Grieken gingen die strijd aan omdat ze gewend waren voor het overleven van hun polis te vechten en omdat ze als soldaten een grote reputatie hadden.

De ethiek van Grieken en Romeinen werd bepaald door de noodzaak te vechten om in leven te blijven. Deugden waren de eigenschappen die iemand tot een geducht krijgsman maakten en tegelijk tot een verantwoordelijk burger. Virtus en aretè zijn de woorden voor deugd maar ze zijn afgeleid van het woord voor man of krijgsman. Vir is man in het Latijn en Ares was de oorlogsgod uit de Griekse mythologie.

Vechten deden de polites voortdurend. Oorlog en emigratie waren de belangrijkste remmen op de bevolkingsaanwas. Tezamen hebben ze de Griekse cultuur in stand gehouden die samen met de joodse beschaving de grondslag is van de moderniteit.