Paus Calixtus III is om twee zaken bij de historici bekend gebleven: vanwege het stichten van de Italiaanse familie Borgia en om het proces tot eerherstel van Jeanne d‘ Arc.
Hij heette van huis uit Alonso de Borja en was afkomstig uit het onbekende Spaanse plaatsje Borja, in de buurt van Saragossa. Toen hij eenmaal paus was, heeft hij links en rechts familieleden op belangrijke en goed betaalde posten benoemd waardoor er in Italië een vooraanstaande familie Borgia ontstond. Een van zijn neven is de latere kardinaal en paus Alexander VI, de vader van Cesare en Lucrezia Borgia. Een andere neef werd ook tot kardinaal benoemd en vervolgens tot commandant in de pauselijke garde.
De tweede reden waarom hij bekend zal blijven is omdat hij het kerkelijk proces dat tot de veroordeling van Jeanne d’ Arc leidde, heeft laten overdoen, met als gevolg dat ze werd vrijgesproken en later heilig kon worden verklaard. De bisschop die het eerdere proces had bevolen, Pierre Cauchon, werd nu postuum zelf van ketterij beschuldigd omdat hij door middel van een kerkelijk proces een onschuldige vrouw had laten veroordelen in het kader van een seculiere vendetta.
Het geestelijk tribunaal dat Jeanne veroordeelde was helemaal uit de aanhang van Bourgondië en Engeland samengesteld en de Engelse generaals Warwick en Bedford hielden toezicht op wat er gebeurde.
In feite had het proces op formeel strafrechtelijke gronden helemaal niet plaats horen te vinden omdat er op voorhand geen redelijke mate van bewijs aanwezig was voor de beschuldigingen waarvoor ze terecht stond, die van hekserij en ketterij.
Maar het proces blijft een aangelegenheid vol met onverklaarbare aspecten. Jeanne was analfabeet, maar haar handtekening staat wel onder een aantal stukken. Ze had praktisch geen opleiding genoten maar haar militaire competentie was onomstreden en tijdens het proces toonde ze ook grote vaardigheid in het omzeilen van theologische pitfalls. Op de vraag of ze in staat van genade verkeerde antwoordde ze bijvoorbeeld dat als dat niet zo was ze God zou bidden om haar genade te schenken en als wel, dat ze God zou vragen haar in die staat te bewaren. Een antwoord van ja of nee had haar een veroordeling kunnen kosten want theologisch zit je verkeerd als niet in staat van genade bent en kun je uit je zelf ook niet proclameren dat je wel in die staat verkeert. Je blijft de indruk houden dat uit de processtukken van zowel het eerste als het tweede Jeanne d’ Arc proces niet de hele waarheid naar voren komt, als zijn al de boeken en films die sindsdien zijn gemaakt om ander licht op de zaak te werpen nog minder overtuigend.
De paus van het eerherstel, Calixtus III, blijf ik een interessantere man vinden dan hij uit de geschiedenis boeken naar voren komt. Hij is maar drie jaar paus geweest en werd pas gekozen toen hij al 78 was. Al heeft hij in de kerkelijke annalen geen erg grote reputatie, hij heeft in die drie jaar toch een hoop voor elkaar gekregen. In elk geval is de voetafdruk die hij heeft achtergelaten groter dan die van de meesten van zijn collega’s.
Een belangrijke maar niet zo bekende encycliek van hem betrof de slavernij. Hij maakte een eerder pauselijk besluit ongedaan met als gevolg dat ongelovigen sinds Calixtus III weer tot slaaf konden worden gemaakt. Dat zal hem in onze humanistische tijd weinig bijval meer opleveren maar de gevolgen waren natuurlijk wel heel groot. Minder spectaculair en zeker minder godsvruchtig dan het eerherstel van Jeanne d’ Arc, maar Afrika en de Amerika’s zouden er nu anders uitzien als die encycliek er niet zou zijn geweest.
Blog van Toon Kasdorp 