Churchill had wel gelijk toen hij de democratie de slechtste regeringsvorm noemde, met uitzondering van alle andere. Daar bedoelde hij mee dat alle systemen zich tot misbruik lenen, ook de democratie, maar die toch minder dan de rest. Dat is, denk ik, waar als je het statistisch en historisch bekijkt. Maar soms is democratie kwetsbaarder dan alle andere. De Weimar republiek was een democratie, maar als regime geen succes; zij werd afgewezen door de Duitse bevolking, die terug verlangde naar de Wilhelmistische tijd en is door Hitler met betrekkelijk weinig moeite veranderd in een perfecte dictatuur en in een oorlog- en moordmachine.
Gibbon noemde de tijd van de adoptiefkeizers in Rome het beste regime en de beste samenleving die de wereld gekend had. Dat regime was niet democratisch maar autocratisch tot op het bot. Ik denk dat Gibbon toen hij zijn oordeel gaf ook aan de verlichte despoten uit zijn tijd heeft gedacht. Aan Catharina en Franz Joseph, die wel dicht in de buurt kwamen van Hadrianus c.s., maar toch niet in alle opzichten. Churchill had een eeuw langer ervaring gehad met de westerse beschaving dan Gibbon toen hij zijn oordeel gaf over de democratie. De beschaafde wereld van zijn tijd bestond intussen overwegend uit democratische rechtsstaten. De daarmee verbonden samenlevingen waren beschaafder dan het Rome uit de tijd die Gibbon bedoelde.
Maar waren ze ook beschaafder dan het Oostenrijk van unsern guten Kaiser Franz? Ik meen dat het Wenen en Oostenrijk dat zo fraai beschreven wordt in Der Man ohne Eigenschaften niet onderdeed voor Frankrijk en Engeland en dat dit ook geldt voor het Berlijn van Bismarck en keizer Wilhelm I. Zoals de geschiedenis intussen heeft geleerd waren ze alleen minder duurzaam. Op Wilhelm I volgde Wilhelm II die Duitsland, Oostenrijk en Europa in de eerste wereldoorlog heeft gestort.
De democratie in Spanje leidde op een haar na tot een communistische heilstaat en vervolgens tot een burgeroorlog[1] die erger was dan die in Syrië en een Francoregime waar de Spanjaarden ook niet vrolijker van geworden zijn. In Frankrijk leidde de democratie tot een Volksfront, dat het land zo verzwakt heeft dat Hitler er bij wijze van spreken binnen kon wandelen. In Italië mondde de democratie, of wat daar voor doorging, uit in het regime van Mussolini.
Het is eigenlijk alleen in de Angelsaksische landen en de daaraan verwante samenlevingen in Noord Europa waar de democratie een blijvend succes is geweest. Dat zijn niet toevallig ook de oudste en meest hechte rechtsstaten.
Het lijkt duidelijk dat de democratie als regeringsvorm ‘an sich’ geen garantie vormt voor een goede regering en een stabiele samenleving. Dat doet een rechtsstaat eerder en de praktijk leert dat de aanwezigheid van een rechtsstaat een conditio sine qua non is voor het succes van een democratie. De stabiliteit van een samenleving en het succes van haar instituten beïnvloeden elkaar over en weer. Wie een samenleving blijvend in gunstige zin wil beïnvloeden kan niet beter doen dan er een rechtsstaat introduceren. Het is beter dat die door een autocratisch regime wordt gehandhaafd dan door een democratisch regime om zeep geholpen. Dat inzicht zou de Amerikanen geholpen hebben bij hun beschavingsmissie in Irak.
Over wat democratie precies is bestaat tegenwoordig een heel scala van opvattingen. De meest sophisticated ervan komen heel dicht bij een combinatie van rechtsstaat, mensenrechten, humanistische levensovertuiging en vrije verkiezingen. In filosofisch opzicht is dat eigenlijk een vorm van bedrog, want historisch betekent democratie dat helemaal niet allemaal, maar het toont wel aan dat de democratie in puur staatkundige zin minder ideaal is dan vaak wordt verkondigd.
[1] Zie George Orwell, Homage to Catalonia en An Age like this.
Blog van Toon Kasdorp 