Lipsius.

Om erudiet te willen zijn is onbegonnen werk tegenwoordig. Er is te veel om het allemaal nog in je op kunnen te nemen. Het is ook niet iets wat door serieuze mensen nog gewaardeerd wordt. Deskundigheid, daar moet je het van hebben en erudiete mensen, of wat daar tegenwoordig voor door gaat, zijn in de praktijk weinig bruikbaar.

In de late zestiende eeuw was dat anders. Justus Lipsius, viervoudig rector magnificus van een toen nog nieuwe Leidse universiteit, gold in zijn tijd als een allesweter. De geleerdste man die we hebben, zei Montaigne en dat was uit zijn mond de hoogste lof die iemand krijgen kon.

De secretaris van de stad Leiden, Jan van Hout, die curator was van de nieuwe universiteit, kreeg van Lipsius een middeleeuws-Nederlandse vertaling van een psalm. Dat de drukke en protestantse stadssecretaris in zo’n middeleeuws religieus document geïnteresseerd kon zijn vanwege het ouderdom van het Nederlands waarin het geschreven was, laat zien dat de eruditie in die tijd niet beperkt bleef tot hooggeleerden, maar een eigenschap was van de humanistische cultuur, die toen in de samenleving van Noord Europa met het protestantisme om de voorrang streed.

Dat eruditie geen garantie is voor een erg deugdzaam leven bewijst het leven van Lipsius zelf. Hij was in Leiden terecht gekomen, niet vanwege zijn protestantse sympathieën, maar omdat hij uit Leuven, waar hij vandaan kwam, weg moest. Hij leidde in zijn jonge jaren een losbandig bestaan. Van hem ging het verhaal dat hij de beroemde Wachtendonckse psalmen, die hij van de Luikse kanunnik Wachtendonck ter inzage had gekregen, verdonkeremaand had. Toen hij ouder werd en het vochtige en koude Leidse klimaat hem begon tegen te staan liet hij zich in Duitsland door een stel Jezuïeten tot het katholieke christendom bekeren en keerde terug naar zijn oude leerstoel in Leuven.

Zijn bekendste werk is de Constantia, de Standvastigheid, een bewerking van de klassieke filosofie van de Stoa, die hij aan zijn christelijke omgeving probeerde aan te passen en waarin hij alle deugden prees die hij zelf niet bezat. Lipsius stond als humanist tussen Erasmus en Spinoza in, maar hij was minder geleerd dan de eerste en een minder belangrijk filosoof dan de tweede.