Kenmerkend voor het humanisme zijn de mensenrechten. Een fenomeen dat daar in geen enkel opzicht in past is de slavernij. Maar in de oudheid was slavernij heel gewoon. In Rome bestond op enig moment meer dan de helft van de bevolking uit slaven. Tussen slaven en personeel was er eigenlijk geen verschil. Het Latijnse woord servus is te vertalen door slaaf en door personeelslid. De islam is in dat opzicht de voortzetting geweest van de klassieke oudheid. Moslims zijn slaven van Allah en de gebedshouding van de moslim is die van onderworpenheid van een slaaf aan zijn meester.
Het oude christendom had onder de slaven veel aanhang en in de christelijke middeleeuwen was het bevrijden (vrijkopen) van slaven een God welgevallige activiteit. Van een tegenstelling op dit punt tussen christendom en humanisme kan niet gesproken worden maar er is wel een verschil in nadruk. In de klassieke wereld gold slavernij als een onderdeel van de condition humaine en zo wordt het verschijnsel onder meer in de werken van Aristoteles behandeld. Slavernij was een noodzakelijk onderdeel van de economie. Een beschaafde wereld zonder slaven was niet denkbaar. Men moet daarbij in aanmerking nemen dat er geen zorgende overheid was in de oudheid en dat mensen die niet voor zich zelf konden zorgen en geen kind of slaaf waren weinig kans hadden op overleven. Het christendom met zijn armenzorg heeft daar verandering in gebracht. De populariteit van die godsdienst onder slaven en vrijgelatenen is mede om die reden wel verklaarbaar.
Toen de Whigs het in de Victoriaanse tijd voor het zeggen kregen in de Britse politiek, maakten zij een einde aan de slavenhandel. Dat konden ze doen omdat de Engelse marine de wereldzeeën beheerste. Maar in Noord en Zuid Amerika bleef slavernij als instituut voorlopig bestaan. In Engeland zelf bestond slavernij al sinds de vroege middeleeuwen niet meer. In de meeste landen van Noord Europa was zij in die zelfde tijd verdwenen. Maar men erkende wel overal in Europa het Romeinse recht. Dat recht had regels voor de slavernij en de eerbied voor het eigendomsrecht gekoppeld aan de gebruiken van de internationale handel hielden de slavernij in stand in de Europese koloniën. In Europa zelf bleef het een exotisch fenomeen. Oosterse reizigers hadden slaven bij zich en kolonisten uit de tropen brachten soms huisslaven mee als ze terugkwamen.
In Noord Amerika waren het de Republikeinen van president Lincoln die aan deze misstand een einde hebben gemaakt. Dat gebeurde aan het einde van een burgeroorlog tussen de noordelijke en de zuidelijke staten en die oorlog telde een aantal doden dat we pas weer hebben meegemaakt tijdens de eerste wereldoorlog. Maar de Amerikanen kunnen er trots op zijn dat ze er zelf een einde aan gemaakt hebben en er niet zoals de moslims toe gedwongen hoefden te worden.
In landen waar de westerse invloed beperkt was, in het Turkse rijk en in het algemeen overal waar andere godsdiensten dan het Latijnse christendom de overhand behielden, hield ook de slavernij langer stand. Dat was niet omdat in de koran of de oosterse vormen van het christendom de slavernij gepropageerd werd. Dat kwam omdat de slavernij er al lang was voor die godsdiensten ontstonden. De Bijbel en de koran spreken erover als iets dat er nu eenmaal is en voor God zijn we allemaal slaven.
Slaven waren de mensen die in de economisch primitieve samenlevingen het werk deden dat tegenwoordig door betaald personeel wordt gedaan of door machines. Tussen het Latijnse woord voor slaaf of knecht en tussen slavin of dienstmeisje bestaat geen verschil. Hun positie was aan de onderkant van de maatschappelijke ladder, maar in het latere Romeinse recht werden aan slaven wel degelijk rechten toegekend. Ze hadden wel geen burgerrechten maar die hadden vrouwen en kinderen ook niet.
Op het Iberisch schiereiland is slavernij op kleine schaal blijven bestaan, als iets wat uit de Moorse tijd was overgebleven. In de suikerplantages op de Canarische Eilanden, die immers vlak voor de kust van zwart Afrika lagen, was het een normaal verschijnsel. Het is niet onwaarschijnlijk dat die later als model voor de Zuid Amerikaanse koloniën hebben gediend. Het verhaal is bekend hoe de Portugezen en Spanjaarden de slavernij daar hebben ingevoerd en hoe de Noord Amerikanen het later overnamen om hun plantages te voorzien van werkkrachten die tegen de klimatologische omstandigheden waren opgewassen.
De eerste zwarte slaven die hier in Nederland, ik meen in Vlissingen, ontscheept zijn, werden door de plaatselijke autoriteiten prompt vrij gelaten. Dat duurde niet lang want de eigenaren konden wijzen op het Romeinse en het canonieke recht waarin de eigendom van slaven erkend werd. Omdat de landen waar handel mee gedreven werd het instituut erkenden, werden de rechten op slaven in het internationale handelsverkeer gerespecteerd. Maar grote omvang heeft het hier nooit gekend.
De onbekendheid met het instituut van de slavernij in Noord Europa had voor de slaven ook nadelen. Omdat slavernij als zodanig niet bestond waren er voor slaven geen beschermende maatregelen. Slavernij van westerse mensen werd niet toegelaten, omdat het strijdig was met het sinds de vijftiende eeuw opkomende humanisme. Waar het op neer kwam was dat men algemeen vond dat slavernij niet paste in het concept van de menselijke waardigheid. Maar omdat men slavernij om economische redenen niet kon of wilde afschaffen beschouwde men zwarten als niet helemaal menselijk. Dat is wat men een geperverteerd humanisme zou kunnen noemen en het heeft de behandeling van de negerslaven meer geschaad dan de op de wet gebaseerde slavernij in de landen rond de Middellandse Zee.
Blog van Toon Kasdorp 