De Europese middeleeuwen zijn ondermeer zo interessant omdat daar een autonoom proces van natievorming kan worden waargenomen vanaf het allerprilste stadium tot praktisch het niveau van de moderne staat.
Het begin van de middeleeuwen, 476 a.D. , is eigenlijk niet veel meer dan een willekeurig einde dat historici hebben geplakt op het officiële bestaan van een afbrokkelend West Romeins rijk. In de eeuwen erna, de tijd van de Merovingers in Frankrijk ( ‘le bon roi Dagobert’ ) ging eerst de afbouw verder. Er waren wel elementen van vernieuwing, zoals kloosters en nieuwe handelsroutes, maar de tijdgenoten zagen vooral de resten van de oude beschaving. Dat er iets nieuws aan de hand zou zijn, bleef voorshands buiten zicht. Toch ontstonden toen al, tussen de puinhopen van het oude, de eerste trekken van een nieuwe feodale samenleving. Die tijd heeft een aantal kenmerkende aspecten:
De kern van de samenleving wordt gevormd door een landbouwende bevolking die woont in de buurt van een versterkte burcht of een klooster, van waaruit leiding wordt gegeven en waarbinnen de omwonenden in tijd van nood bescherming kunnen zoeken.
De edelman of het klooster krijgen van de soeverein in ruil voor bestuurlijke en militaire diensten land in bezit. De kloosters zorgen wel voor zich zelf, maar de edelen voorzien in hun levensonderhoud door zich een deel van de opbrengst van de boeren toe te eigenen.
De band tussen de soeverein en de edelen en geestelijken die hem in het bestuur bijstaan is een persoonlijke en geen institutionele.
Onderscheid tussen publiekrechtelijke en privaatrechtelijke verhoudingen wordt in de middeleeuwen eigenlijk niet gemaakt; ambten en functies zijn net zo overerfelijk als land en roerend goed en eigendom staat in dienst van de functie.
Al die aspecten zijn een gevolg van het verval van de fysieke en van de juridisch-economische infrastructuur van het Romeinse rijk. De mobiliteit vermindert, de afstanden worden in tijd gemeten groter en het gebied waarover door een vorst rechtstreeks macht kan worden uitgeoefend krimpt.
De functie van de oude steden als centra van ambacht, handel en bestuur vervalt, op enkele goed gesitueerde handelssteden na zoals bijvoorbeeld in onze buurt Dorestad, het tegenwoordige Wijk bij Duurstede.
Daar is een emporium en daar vindt op beperkte schaal nog handel plaats. Verder ontstaan in de loop de Middeleeuwen op strategische plaatsen grote jaarmarkten die een deel van de handelsfunctie van de steden overnemen.
Germaanse vorsten grijpen in Europa de macht, maar ze beschikken niet over het ambtenarenapparaat van slaven en vrijgelatenen, dat de Romeinse keizer had. Er is geen kanselarij waar de kennis en vaardigheden van het landsbestuur kunnen worden geconcentreerd en waar documenten kunnen worden bewaard. In plaats daarvan heeft de koning een kring van getrouwen die hij met de uitvoering van zijn besluiten belast. Dat zijn de comites. Comes is een term die oorspronkelijk kameraad betekent, maar die later de betekenis krijgt van graaf of edele.
Geld is er niet, dus de vorst beloont met land. In oorsprong is dat een tijdelijk gebruiksrecht, maar je kunt meer op een leenman rekenen als hij zijn functie en grond kan laten vererven aan zijn kinderen. Geestelijken kunnen lezen en schrijven en hebben enige notie van recht. Bovendien hebben zij geen wettige kinderen. Dat is allemaal handig en zij worden daarom naast de getrouwen van de koning met bestuursopdrachten belast. Nadeel is dat zij een dubbele loyaliteit hebben, naast de vorst staat de kerk.
De banden tussen de vorst en zijn getrouwen zijn vooral biologisch van aard. Dat wil zeggen dat de kern van een feodaal bestuur wordt gevormd door het groepsverband tussen de alfa male en zijn troep. Frans de Waal en zijn chimpansee studies geven beter inzicht van de organisatievorm dan de kronieken van de monniken, die nog al te zeer vast zaten in de tradities van het rijk en van de kerk van Rome.
Het is de combinatie van instinctieve aanpassing aan de omstandigheden en half begrepen noties die uit de klassieke tijd stamden die de staatsvormen van de Middeleeuwen in het leven hebben geroepen. Een eerste formalisering aan deze nieuwe ontwikkelingen gaf Karel de Grote. Grote vooruitgang werd pas geboekt toen men na de tiende eeuw op wat intensievere schaal in aanraking kwam met de Arabische beschaving in het Middellandse Zee gebied.
In Italië waar altijd meer bewaard is gebleven uit de klassieke oudheid ontstonden uit de handelscontacten met Byzantium en de Arabieren de nieuwe stadstaten waarvan er een, Venetië, al vroeg uitgroeide tot een goed georganiseerde handelsnatie die een invloed verwierf ver buiten de schaal van een normale middeleeuwse stad. Wel vergelijkbaar met het Carthago uit de klassieke tijd.
De staat, in de zin van de res publica uit de klassieke oudheid is pas weer een fenomeen in de late Middeleeuwen. Een tweetal koningen, die van Engeland en Frankrijk stichtten staten en later het Habsburgse huis, nadat dit permanent de keizerskroon verworven had. Maar het duurde tot na de honderdjarige oorlog voordat er onderscheid kon worden gemaakt tussen de koning en zijn bezit aan de ene kant en de naties die door hem werden geregeerd aan de andere. Daarvoor was een nationaal gevoel bij zijn onderdanen nodig en dat ontstond pas in de internationale oorlogen.
Aan het begin van de nieuwe tijd, rond vijftien honderd, bestond er een breed scala van middeleeuwse vorstendommen en staatjes, waarvan sommigen uitgegroeid zijn tot de moderne Europese landen, sommige spoorloos verdwenen zijn en weer andere verdwenen en herrezen uit de as. Veel zijn er in de loop der jaren opgeslokt door sterkere buren en hebben hun bestaan voortgezet als provincie of regio.
Een voorbeeld van een veelbelovende en belangrijke staat die het niet heeft gered, is Bourgondië. In 1450 was het de rijkste natie van het Westen een herleving van de doodgeboren rijk van Lotharius, de kleinzoon van Karel de Grote. Twee nederlagen later, bij Neuss en Nancy en de Bourgondische erflanden vielen uiteen en werden verdeeld tussen Franse en Duitse vorsten.
Blog van Toon Kasdorp 