Ethiek is een vorm van filosofie, maar daarnaast iets waar we in de praktijk mee om moeten gaan. Daar ligt een moeilijkheid. Ethiek[1] bestaat uit regels die op ervaring zijn gebaseerd, abstracties van ervaringen die mensen delen. De toepassing van ethiek heeft daarentegen bijna altijd betrekking op een of meer onzekere gebeurtenissen: Is die jongen met dat mes in zijn hand van plan mij aan te vallen of heeft hij net een appel geschild en is hij bezig zijn mes schoon te maken. Heeft de man die ik zie die andere kerel, die daarbuiten ligt, uit het raam geduwd of geprobeerd hem tegen te houden toen hij sprong? Heeft de magere vrouw die ik brood zie stelen hongerige kinderen thuis, zoals bisschop Muskens dacht, of is ze winkeldievegge van beroep, die simpel nooit betaalt voor iets dat ze nodig heeft?
Hoe ga ik ethisch gesproken om met feiten die ik niet ken als ik niet wachten kan met handelen?
Dat is het dilemma waar ik mee zit als ik overheid ben en er doet zich een dringend probleem voor. Ik weet dat ik op de gevolgen word afgerekend [2] en de factoren die ik wegen moet zijn onzeker. Niets doen is een verkeerde beslissing met rampzalige gevolgen en dat geldt ook voor de meeste dingen die ik wel kan doen. Wat doe ik en hoe toets ik mijn handelingen ethisch?
Max Weber is daar stellig in. Ik moet proberen zo goed mogelijk de gevolgen van mijn handelen te berekenen, ik dien alle uiteenlopende ethische gevolgen te voorzien van een waarschijnlijkheidsfactor, daarbij ook de toekomstige wilsbesluiten van anderen[3] te betrekken en ze tegen elkaar af te wegen, waarbij ik ruime marges in acht mag nemen, want in crisissituaties kan niemand van mij vergen dat ik op goudschaaltjes weeg.
Weber heeft het niet erg op democratische politici omdat die altijd kijken naar de onmiddellijke ethische inhoud van hun handelen, zoals dat eruit ziet in de ogen van hun kiezersdoelgroep. Een democratische politicus zal bij wijze van spreken nooit stelen, ook al heeft hij thuis een dozijn hongerige kinderen. Dat komt omdat hij op zijn zichtbare handelen wordt afgerekend en niet op het mogelijke uiteindelijke resultaat.
[1] voor de esthetiek, die overigens in veel opzichten op de ethiek lijkt, geldt minder dat zij onmiddellijk van invloed is op voorgenomen gedrag, althans bij ons. In het klassieke Griekenland bestond een norm voor het gedrag van een gentleman, dat werd aangeduid met het woord kaloskagathos, deugdelijk en fraai.
[2] Ook als niemand weet dat ik het ben die de fatale beslissing heft genomen, dan nog reken ik mezelf erop af.
[3] De mensen hebben een vrije wil, maar dat neemt niet weg dat hun gedrag voorspelbaar is, met name in statistische en probalistische zin.
Blog van Toon Kasdorp 