De Nederlandse bioloog Frans de Waal is zijn carrière gestart met een studie van het gedrag van een groep chimpansees in Burgers Dierenpark in Arnhem. Dat onderzoek heeft hij later voortgezet in de VS. In de bijlage staat een lijst van zijn publicaties over het onderwerp.
Zijn studie leverde nieuwe inzichten op over het politieke gedrag van deze dieren en hun vermogen om hun natuurlijke agressie in bedwang te houden. Al kunnen chimpansees niet praten en waarschijnlijk ook niet in symbolen denken, hun sociale intelligentie lijkt weinig voor die van mensen onder te doen. Ze zijn heel goed in staat hun maatschappelijke omgeving te manipuleren.
Het is verleidelijk om ons aan onze naaste verwanten onder de primaten te spiegelen en aan te nemen dat wat voor chimpansees geldt ook geldt voor ons, min of meer verborgen onder een vernis van cultuur. Cultuur is trouwens iets wat chimpansees ook kennen. Gedragingen worden aangeleerd en van elkaar overgenomen en groepen chimpansees moeten erg aan elkaar wennen, net als mensen. Zoals chimpansees, lijken mensen een aangeboren agressie jegens elkaar aan de dag te leggen, vooral in groepsverband, maar zijn ze in staat die agressie door allerlei mechanismen in goede banen te leiden, zodat samenleven mogelijk blijft. Voor zover die mechanismen cultureel bepaald zijn is het contact tussen groepen met verschillende culturen dus gevaarlijk. Signalen kunnen verkeerd worden begrepen en bovendien, tegenover buitenstaanders bestaan veel minder ingebouwde remmingen.
De gedachte dat agressie niet iets is dat door omstandigheden, bijvoorbeeld door een agressieve cultuur ontstaat, maar iets dat de mensen aangeboren is en door cultuur binnen de perken wordt gehouden, die gedachte is niet nieuw. Hij zit bijvoorbeeld opgesloten in de christelijke gedachte van de erfzonde.
Toch worden acute problemen, zoals bijvoorbeeld die van de Arabische agressie tegen de joden in het Midden Oosten, zelden vanuit dit gezichtspunt bekeken.
Terecht wordt bijvoorbeeld wel gezegd dat de Koran niet opvallend vaker tot geweld oproept dan het Oude Testament en dat in het verleden de Arabieren over lange perioden helemaal niet zo agressief zijn geweest.
Daar kunnen twee dingen over worden opgemerkt:
Vanuit de gedachtegang van Frans de Waal is het eerder wonderlijk dat de westerse cultuur de menselijke agressie zo goed weet te beteugelen, zelfs tegenover vreemde culturen als de islam, dan dat Arabieren zo agressief zijn. Het moderne respect voor de onaantastbaarheid van lichaam en geest van een medemens, is niet zozeer Bijbels als humanistisch en het kenmerkt de moderne wereld pas heel recent.
De islam is nooit bijzonder verdraagzaam geweest, zeker niet vergeleken met de westerse cultuur van tegenwoordig. Die godsdienst kende haar hoogtepunt voor 1400 a.D. toen verdraagzaamheid buiten de naaste familie ook in de rest van de wereld nog praktisch niet voorkwam. Het gebied van de islam was in die tijd een stuk beschaafder en ook machtiger dan de wereld erbuiten en was daarom relatief verdraagzamer, maar niet verdraagzaam in absolute zin, niet vergeleken met de westerse wereld van tegenwoordig.
De gedachte, dat agressie iets is dat altijd heel dicht onder de oppervlakte ligt en gemakkelijk tot leven kan worden gewekt, wijkt af van de heersende leer, die ervan uitgaat dat daar een grote inspanning van kwaaddenkende demagogen voor nodig is. Toch past wat ik de “De Waal doctrine” zou willen noemen beter bij het opmerkelijke verschijnsel dat in de naam van godsdiensten, die niets bloeddorstigs in hun leerstellingen hebben, mensen elkaar de hersens inslaan. Ierland is een recent voorbeeld, maar in de zestiende eeuw waren er godsdienstoorlogen in heel West Europa. Protestantisme en katholicisme beroepen zich beide op het Nieuwe Testament en daarin is over geweld of godsdienstoorlogen niets positiefs te vinden. De verklaring, die ik eigenlijk heel logisch vind, is dat de godsdienst of de cultuur de mensen afhoudt van geweld, maar die functie niet of veel moeilijker kan vervullen als het gaat om geweld tegen mensen die in die cultuur of godsdienst geen plaats hebben. Daar zijn als het ware geen mechanismen voor.
De westerse cultuur pretendeert zich tot alle mensen te richten en maakt dat onderscheid tussen gelovigen en andersdenkenden niet meer. Voor haar zijn alle mensen gelijk en haar voortbestaan lijkt daarom een conditie te zijn voor het bewaren van een wereldvrede.
Bijlage bibliografie.
1981 – Sociobiologie ter discussie. Evolutionaire wortels van menselijk gedrag?
1982 – Chimpansee-politiek. Macht en seks bij mensapen. (voorwoord Desmond Morris)
1988 – Verzoening. Vrede stichten onder apen en mensen. (vertaling Midas Dekkers)
1996 – Van nature goed. Over de oorsprong van goed en kwaad in mensen en andere dieren
1997 – Bonobo, De vergeten mensaap. (met Frans Lanting); Eng. vert. Bonobo. The Forgotten Ape
1999 – Chimpanseepolitiek, macht en seks onder mensapen
2001 – De aap en de sushimeester, Culturele bespiegelingen van een primatoloog
2003 – Mijn familiealbum
2005 – De aap in ons. Waarom we zijn wie we zijn
2009 – De aap en de filosoof. Hoe de moraal is ontstaan ; Engelse vert. Primates and philosphers – how morality evolved,
2009 – Een tijd voor empathie. Wat de natuur ons leert over een betere samenleving. Uitgeverij Contact. ISBN 9789025432119 (originele Engelse titel: The Age of Empathy: Nature’s Lessons for a Kinder Society)
2010 – Emoties bij honden, de basis van de band tussen mens en dier (met Paul de Vos)
2013 – De Bonobo en de tien geboden. Uitgeverij Atlas Contact. ISBN 9789025438630, vertaald door Nico Groen (originele Engelse titel: The Bonobo and the Atheist)
2016 – Zijn we slim genoeg om te weten hoe slim dieren zijn? Uitgeverij Atlas Contact. ISBN 9789045028583 Vertaling: Pieter van der Sterre, Reintje Ghoos (Engelse titel: Are we smart enough to know how smart animals are?)
Blog van Toon Kasdorp 